Patrząc na leżącego na biurku kindle’a uświadamiam sobie, jak długą drogę przeszła książka od czasów Gutenberga. Pamiętam swoje przygotowania do egzaminów na studiach: kupowanie i wypożyczanie książek, bieganie po bibliotekach i wyprawy do punktu ksero, by zrobić kopię z kolejnej kopii licząc na to, że właściciel punktu tym razem nie będzie żyłował tonera do ostatka… Na tle takich papierowych zmagań e-booki wydają się kuszącą alternatywą, tylko czy aby na pewno pod każdym względem są lepsze niż tradycyjny nośnik?

Werdykt wcale nie jest oczywisty, zwłaszcza jeśli nie chodzi o czysty relaks z książkami ulubionych pisarzy, tylko o chęć lub konieczność przyswojenia wiedzy.

 

Zalety e-booków

 

Zalety e-booków można wymienić niemal bez namysłu. Jeśli dysponujemy czytnikiem albo smartfonem (a mało kto go dziś nie ma…), na pierwszy plan wysuwa się mobilność i możliwość przechowywania wielu tomów w jednym poręcznym urządzeniu, które da się zabrać właściwie wszędzie. Dla osób, które często się przemieszczają – choćby dla studentów, którzy wybrali uczelnię z dala od własnego domu – ma to niebagatelne znaczenie. Zamiast taszczyć ze sobą kilka opasłych tomów, możemy zabrać czytnik i korzystać z niego choćby w czasie podróży. Ważna jest także łatwość wyszukiwania informacji oraz potrzebnych fragmentów tekstu, co staje się szczególnie cenne w przypadku książek nieposiadających indeksu (choć nie każda aplikacja do przeglądania e-booków jest wyposażona w przyjazną wyszukiwarkę, o czym niekiedy boleśnie przekonuję się w swojej pracy). Książkę dostępną w formie elektronicznej na ogół łatwiej jest też kupić i już po chwili niezbędnej do pobrania pliku zacząć z niej korzystać. Co więcej, niektóre klasyczne pozycje – jeśli na przykład przygotowujemy się do egzaminu z literatury – są dostępne za darmo, odpada zatem koszt zakupu czy wycieczka do biblioteki. Kolejną zaletą jest dostępna w większości czytników funkcja zmiany wielkości tekstu, która ułatwia i przyspiesza lekturę. (Regulacja czytelności w książce papierowej ma bardziej manualny charakter: trzeba przysunąć tom pod nos albo założyć silniejsze okulary…).

 

Zalety książek papierowych

 

Jak na tym tle prezentują się atuty szeleszczących tomów? Cóż, bateria nie kończy się w nich w najbardziej nieoczekiwanych momentach i trudniej o awarię, która za jednym zamachem na jakiś czas pozbawia nas dostępu do wszystkich posiadanych na danym urządzeniu pozycji. Poniekąd wiąże się z tym ich kolejna zaleta: kupując papierową książkę fizycznie wchodzimy w jej posiadanie, co oznacza, że możemy ją bez trudu odsprzedać, dać lub pożyczyć. Poza tym, nie wszystkie książki są dostępne w formie e-booków; dotyczy to zwłaszcza starszych pozycji. Wiele osób zwraca też uwagę na przyjemność obcowania z „prawdziwą” książką, co ma zarazem istotny wpływ na przyswajanie informacji (wrócę do tego za chwilę). Papierowa książka jest też znacznie mniej łakomym niż czytnik kąskiem dla potencjalnych miłośników cudzej własności, którzy na ogół nie są żądni najnowszego wydania Wstępu do mechaniki kwantowej. Książki papierowe często łatwiej się wertuje; prostsze jest też odnajdywanie wzrokiem już raz przeczytanych fragmentów, ułożenie tekstu na stronie nigdy się bowiem nie zmienia.

 

Książki kontra e-booki w kontekście przyswajania wiedzy

 

Jak przedstawiają się zalety i wady obu rozwiązań w kontekście najważniejszego aspektu nauki, czyli zapamiętywania i przetwarzania wiedzy?

 

  1. Podczas czytania książki na czytniku lub ekranie innego urządzenia, często łatwiej się zdekoncentrować. Zwłaszcza w przypadku tabletów czy laptopów zawsze jesteśmy tylko o kilka kliknięć czy stuknięć od barwnego świata rozrywki. Nie bez znaczenia są także wyświetlane w niektórych sytuacjach powiadomienia bądź reklamy. W papierowy tom możemy stukać ile wlezie… nie uruchomi nam ulubionej gry ani nie wyświetli wpisu w mediach społecznościowych. Wszystko to sprawia, że czytanie książki drukowanej może sprzyjać lepszemu skupieniu i zapamiętywaniu.
  2. Według niektórych badań, efektywność przyswajania informacji jest większa w przypadku druku, zwłaszcza jeśli chodzi o tekst trudny w odbiorze, na co z jednej strony mają wpływ wspomniane dekoncentrujące czynniki, z drugiej zaś korzystne zjawiska związane z czytaniem papierowej książki, które jest aktem fizycznym, mocniej angażującym zmysły słuchu, dotyku i węchu (szelest, faktura papieru, zapach). W jednym z takich eksperymentów (S. Trakhman, 2016) stwierdzono, że choć studenci przyswoili ogólny sens czytanego tekstu w obu formatach, w przypadku publikacji elektronicznej zapamiętali nieco mniej szczegółów.
  3. Interaktywne funkcje dostępne w wielu czytnikach, takie jak słowniki, mogą sprzyjać nauce i ułatwiać interpretację trudniejszych partii tekstu, lecz niekiedy odciągają uwagę od treści samą swoją atrakcyjnością, co dotyczy zwłaszcza młodszych czytelników. Naukowcy wydają się być zresztą zgodni co do tego, że im czytelnik jest starszy, bardziej wyrobiony i lepiej zaznajomiony ze skutecznymi metodami przyswajania wiedzy, tym mniej ulega wpływom tego rodzaju dekoncentrujących elementów. O ile u uczniów szkół podstawowych rozdźwięk pod względem efektywności przyswajania materiału między książką elektroniczną a papierową może być znaczny (na korzyść tej drugiej) o tyle u studentów różnica ta się zaciera, a ze względu na fakt, że tekst elektroniczny na ogół czyta się minimalnie szybciej, szala zwycięstwa może nawet przechylić się na jego stronę.
  4. Wkuwanie po nocach rzadko jest dobrym pomysłem – nazajutrz będziemy zmęczeni niezależnie od tego, czy ślęczymy nad szeleszczącą książką, czy świecącym ekranem, a jakość takiej nauki pozostawia wiele do życzenia. Dodatkowo warto jednak wziąć pod uwagę wpływ urządzeń na wzrok i rytm dobowy. Niebieskie światło emitowane przez ekrany ma niekorzystny wpływ na cykl snu, zdrowy sen zaś jest jednym z największych sprzymierzeńców uczenia się. Wiele wskazuje na to, że jeśli już musimy zarwać noc (albo kilka), lepiej uczyć się z książki papierowej lub czytnika z ekranem typu e-ink niż korzystając ze smartfonu albo komputera.
  5. W jednym z badań (N.S. Baron, 2015) okazało się, że aż 92 procent ankietowanych studentów woli książki drukowane niż e-booki. Może chodzić nie tylko o samą przyjemność obcowania z książkami, lecz o ich różnorodność, która ma korzystny wpływ na zapamiętywanie. Czytnik to czytnik, jaki jest – każdy widzi. Wygląda zawsze tak samo, bez względu na to, jakimi książkami go nakarmimy. Tymczasem papierowe tomy są bardzo zróżnicowane: drukowane na różnych gatunkach papieru i z użyciem odmiennych czcionek; większe i mniejsze; w twardych i miękkich oprawach; pachnące nowością lub antykwariatem. Różnice te dostarczają bodźców sensorycznych, które mogą ułatwiać budowanie mentalnych skojarzeń z treścią.

 

To w końcu książka czy e-book?

 

Można oczywiście żartobliwie powiedzieć, że o gustach się nie dyskutuje: jeden lubi tradycyjne dania, a drugi kuchnię fusion, najważniejsze jest zaś to, by bez względu na formę strawy dla umysłu zaczerpnąć z niej jak najwięcej. Niemniej jednak wyniki badań sugerują, że nawet osoby preferujące lekturę e-booków mogłyby wstrzymać się przed paleniem swoich księgozbiorów: w obiektywnych testach sprawdzających efektywność przyswojenia materiału często wypadają one nieco gorzej niż te, które wybrały książki drukowane (L.M. Singer, P.A. Alexander, 2016). Przypuszczalnie najlepszym wyjściem jest więc czerpanie z zalet obydwu światów i stawianie na czytnik w sytuacjach, w których jego atuty są niepodważalne, a skorzystanie z książki drukowanej z różnych powodów nastręcza trudności.

 

W całych tych rozważaniach byłbym zapomniał o jednym: żadna książka drukowana ani nawet najprzyjaźniejszy w obsłudze czytnik nie zastąpią chęci do nauki oraz systematyczności; na ich tle forma źródłowego materiału ma drugorzędne znaczenie. Powodzenia na egzaminach! :-)